Զվարթնոց

Զվարթնոցը  հայկական վաղմիջնադարյան ճարտարապետական  հուշարձան է, որը գտնվում է Արմավիրի մարզում՝ Վաղարշապատից 3 կմ հարավ-արևելք։ 1989 թվականին այն ընդգրկվել է  ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային մշակութային արժեքների ցանկում։

Զվարթնոցը կառուցվել է Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսի օրոք՝ 643–652 թթ-ին։ Ենթադրվում է, որ Զվարթնոցի տարածքում եղել է հեթանոսական Տիր աստծու մեհյանը։ Ըստ Սեբեոսի, 301 թ-ին այստեղ հանդիպել են հայոց Տրդատ Գ արքան և Գրիգոր Լուսավորիչը։ Տաճարի ավերման մասին պատմական աղբյուրներում տեղեկություններ  չկան, հայտնի է, որ այն կանգուն է եղել մինչև X դարը։ Պահպանվել են տաճարի հատակը, տեղ-տեղ  ստորին որմնաշարը, սյուների խոյակներ, խարիսխներ, արևի քանդակազարդ ժամացույցը, խճանկարի, որմնանկարի և այլ մնացորդներ։ Տաճարի կառուցման համար օգտագործվել են տարբեր որակների և երանգների տուֆեր, պոչաքար, չեչաքար, փրփրաքար (պեմզա), վանակատ և այլն։

Տաճարն ունեցել է 5 շքամուտք՝ քանդակազարդված է խաղողի որթերով, նռնազարդ ճյուղերով, 32 բարձրաքանդակից պահպանվել են 9-ը: Այդ  բարձրաքանդակներից մեկի վրա գրված է Յոհան, հավանաբար տաճարի ճարտարապետի անունն է։ 1980–90-ական թվականներին վերականգնվել են Զվարթնոցի խորանների սյունաշարերը, արծվախոյակ սյուները։